24 Haziran 2013 Pazartesi

“Çok Bilmiş Özneler”in Enerji Cehaleti

Enerjinin dünya siyasetinde ve ekonomisinde en tayin edici konulardan biri olduğu hepimizin malumu. Fakat Türkiye’nin enerji konusunda kendi hammaddeleri olan bir ülke olmamasından mı, entelijensiyasının ve akademyasının içe kapanıklığından mıdır bilinmez, bu konu hak ettiği değeri bir türlü göremiyor. Yenilenebilir enerjiye dair bilgi üretimi bir nebze söz konusu olabilse de, dünyanın odaklandığı karbon kaynaklı ürünlerin belirlediği ekonomik, stratejik ve siyasi ilişkilere karşı merak ve bilgi son derece kısıtlı. Bu kısıtlı ortamın yol açtığı en büyük sorunlardan biri de, önünü bir türlü alamadığımız komplo teorileri. Şu anki gündemde üretilen komplo teorilerinin uçukluğunu gördükçe, Türkiye’nin yıllarca “aslında petrolümüz var ama emperyalistler çıkarttırmıyorlar” yalanına veya “bor madenleri elden gidiyor” vaveylalarına kapılıp kalmasına şaşmamak gerekir.
Böyle bir ortamdan en tehlikeli tipolojinin başında da “çok bilmiş özneler” geliyor. Başka bir deyişle “bilmediğini bilmeyenler”, bu ortamında sahne alıp kısıtlı bilgileriyle ahkâm keserek suyu bulandırmayı marifet sayıyorlar. Bu öznelerden biri de Star Gazetesi’nin güzide yazarı ekonomist Cemil Ertem.  

Cemil Ertem, önceki yazılarında (“Nazilerin gaz odaları ya da Gazprom'un gaz fiyatları”[i] ve “Kıbrıs, enerji ve şaşırtıcı şer ittifakı”[ii]) şöyle bir kurgu içine giriyor: Post-Nazi imparatorluğu hedefi peşinde koşan Almanya ve enerji tekelini farklı enerji hatlarıyla sallanmasını engellemeye çalışan Rusya'nın enerji ve siyaset ittifakıyla mahvolan Balkanlara karşı eski hegemon ilişkilerden bağımsızlaşmaya çalışan Azerbaycan ve Kuzey Irak ile kalkınma yolu arayan Balkanlara çare olacak gelişmelerin merkezindeki Türkiye.
Buradan yola çıkarak, Türkiye'nin Avrupa'nın ihtiyaç duyduğu Rusya'dan bağımsız enerjiyi ona sağlayarak, en çok muhtaç olduğu ülkelerden biri olduğunu söylüyor. Bu bağlamda, Türkiye'nin Hazar, Azerbaycan ve K. Irak'ın enerjilerini kendi üzerinden Avrupa'ya özellikle Balkanları ucuza beslenmek isteme hedefinden dolayı "faiz lobisi"ni (“finans kapital”) rahatsız ettiğini savunuyor.
Ertem, belirli bir yere kadar haksız sayılmaz. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın yayınladığı 2010-2014 Stratejik Planı’nda “jeostratejik konumumuzu etkin kullanarak, enerji alanında bölgesel işbirliği süreçleri çerçevesinde ülkemizi enerji koridoru ve terminali haline getirmek”[iii] amacı mevcut. Fakat isimlendirmeden de anlaşılacağı üzere Türkiye “koridor ve terminal” olmak istiyor, yani boru hatları güzergahı üzerinde bulunmayı ve ucuza enerji ile vergi avantajı elde etmeyi hedefliyor.
Bunun ötesinde yer alan, Avrupa'ya bizzat gaz taşımayı hedefleyen ve halen aktif olarak gündemde yer alan tek proje ise Nabucco Batı. Yeterli arz kaynağı bulamadığı ve ekonomik yeterli olmadığı için rafa kaldırılan Nabucco Klasik projesinin güncellenmiş hali olan Nabucco Batı, Türkiye-Bulgaristan sınırından Avusturya'ya kadar olan bir boru hattı projesi. Fakat Nabucco Batı'nın ana hedefi, Ertem'in zannettiği gibi Balkanlar değil, Orta Avrupa'ya gazı satmak. Hatta tam tersine, şu anda Nabucco Batı'nın tek rakibi olan TAP (Trans-Adriatic Pipeline), gazı İtalya'ya getirdikten sonra Balkanları besleme hedefinde. Yani Balkanlar Türkiye'nin pek de umurunda değil.
Bu projelere gazı sağlayacak olan Ertem'in belirttiği gibi Azerbaycan'dan TANAP (Trans Anatolian Pipeline) ile gelecek. Bu projenin şimdilik kapasitesi 16 bcm (milyar metreküp). 2017 yılında hayata geçerse, 6 bcm'i Türkiye alacak, 10 bcm ise Nabucco Batı veya TAP aracılığıyla Avrupa'ya gidecek. Bu bağlamda Ertem, TANAP konusunda “Naziler...” yazısında iki fahiş hata yapıyor. Birincisi “Azeri gazını doğrudan Avrupa'nın içlerine götürecek TANAP” diyor, fakat TANAP, Türkiye-Bulgaristan sınırında sona erecek. İkincisi, “TANAP üzerinden yıllık ekstra 6 bcm gaz ile birlikte gelecek gelecekte Rusya ve İran'a bağımlı olmaktan kurtulacak” bir Türkiye'den bahsediyor ki, 2020 itibariyle bu gaz, tabir-i caizse Türkiye'nin dişinin kovuğuna yetmez. 2012'de 45-47 bcm bandında doğal gaz tüketen Türkiye'nin 2020 talebi en iyimser tahminle 50-60 bcm olacak. Rusya'ya %50'den fazla bağımlı olan ve kendi gazını o tarihe kadar üretemeyecek olan (evet, kaya gazı potansiyeli var ama o tarihe kadar kayda değer olması pek mümkün değil) bir ülkenin, 6 bcm talep artışını bile karşılayamıyorken, “bağımlılığı bitirecek” iddiası abesle iştigal.
Gelelim Ertem'in enerji konusundaki son yazısı “Londra ve Moskova (neden) direniyor”a[iv]… Ertem, bu yazıda Hazar, Azerbaycan ve K. Irak'ın enerjilerini Avrupa'ya aktaracak bir Türkiye'nin Rusya ve İngiltere'yi hatta Almanya'yı rahatsız ettiğini söylüyor. Bunun sebebini de bu sene gerçekleşen BP-Rosneft ortaklığına bağlıyor ve buradan Gezi Parkı olaylarının sebebi olduğu iddia edilen “faiz lobisi”ni, yani finans-kapitali bulmayı beceriyor. Fakat maalesef, bu iddia ve yazı, garip bağlantılarının ötesinde birçok yanlışla dolu. Tane tane anlatayım:
- Ertem’in iddia ettiği Hazar enerjisinin Türkiye üzerinden Avrupa taşınması uzun vadede bir hayal. Türkiye'nin Hazar etrafında gaz almadığı ve Hazar üzerinden gaz almayı hedeflediği tek ülke Türkmenistan. Türkiye'nin zaten Türkmenistan'la 1998'de imzaladığı ama atıl kalan 16 bcm'lik bir doğal gaz anlaşması mevcut. Atıl kaldı, çünkü Hazar'ın hukuki statü sorunu ve paylaşılamaması sebebiyle Trans-Hazar denilen Hazar'ın altında geçecek bir boru hattı yapılamıyor. Yapılabilse bile Azerbaycan'ın müşterisini kaptırmak istemeyeceği malum. Karadan boru hattı imkânı da, ancak İran üzerinden mümkün ama İran, kendi gaz verdiği pazara Türkmenistan'ın vermesine şimdilik razı değil.
- Azerbaycan Enerji Bakanı Natig Aliyev, “gerekirse 50 bcm gaz veririz” dese de, Azerbaycan'ın şu anda böyle bir gaz rezervi yok. 16 bcm'i verecekleri saha olan Şah Deniz 2'nin daha fazla potansiyeli olup olmadığı tartışmalı. Avrupa'ya gidecek olan 10 bcm de, Avrupa için (Balkanlar hariç), artan gaz talebi göz önünde bulundurulduğunda çok anlam ifade etmiyor. Bu potansiyeli gelecekte besleyebilecek tek üretim sahası, yine Hazar Denizi’nde bulunan Abşeron Gaz Sahası olabilir. 2020 yılında 25 bcm[v] gaz üreteceği öngörülen Abşeron’un %40’ı Azerbaycan devletinin enerji şirketi SOCAR’a ait. Geriye kalan hisseler ise Fransız enerji şirketleri Total (%40) ve GDF Suez’e (%20) ait. Bu da Ertem’in belirttiği Azerbaycan’ın “hegemon ilişkileşden kopma” çabasını biraz boşa düşürüyor sanki.
- Irak Kürdistanı’nın gaz potansiyeli çok tartışmalı. Yüksek olduğu biliniyor ama Ertem 3,2 tcm istatistiği şu anda muallak. Doğru kabul etsek bile ne kadar üretime uygun [technically recoverable] henüz bilinmiyor, çünkü coğrafyada var olan gaz rezervlerinin birçoğu “petrolle ilintili” [associated with oil]. Kürdistan’daki rezervlerin ise bu özellikte olmadığı söyleniyor. Fakat bu potansiyel büyük olsa dahi, teknik desteği büyük enerji şirketlerinden almak zorunda. Türkiye'nin gaz üretimi tecrübesi ve teknolojisi, bu anlamda çok kısıtlı. Zaten Türkiye'nin ortak olduğu sahaların gaz potansiyeli şu anda çok sınırlı. Halihazırda yaklaşık 97 bcm[vi]. Aynı zamanda, siyaseten Irak Merkez Yönetimi, Kürdistan'ın kendinden bağımsız olarak gaz ve petrol satışına karşı. Bu sebeple, Kuzey Irak’ta doğal gaz ve petrol araması yapan TPAO’nun Güney Irak’taki lisansı Kasım 2012’de iptal edilmişti[vii]. Türkiye’de bunun çözümünü, bu yılın Ocak ayında TPAO’nun Kuzey Irak’ta iş yapan iştiraki olan TIPIC’i Irak’ın güneyinde herhangi bir girişimi olmayan bir diğer enerji şirketi BOTAŞ’a devretmekte buldu. Bu sebeple Irak Kürdistanı gazının ne kadarının Türkiye’ye geleceği Türkiye-Irak siyasetiyle ziyadesiyle bağlantılı. Belki de sadece enerji ve arazi sorunlarını çözmek için Irak Başbakanı Nuri Maliki, 9 Haziran’da iki yıllık süreçte ilk defa Erbil’e giderek, Mesud Barzani’yle görüştü. 19 Haziran’da Kuzey Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Doğal Kaynaklar Bakanı Aşti Hawrami’nin 2016 yılında Türkiye’ye gaz satışına başlanacağını açıklaması[viii], bu görüşmenin bu tür problemleri çözmekten uzak olduğunu gösteriyor. Fakat yine de, ithal edilecek gaz miktarının bilinmemesi ve ABD’nin bu gerginlikten rahatsız olması, Irak Kürdistanı gazını Türkiye’nin tüm enerji sorununun çözümü olarak görmeyi zorlaştırıyor.
- Ertem, üzerine atladığı BP-Rosneft ortaklığının doğal gazla, hele ki Avrupa'ya satılan doğal gazla pek ilgili olmadığının pek farkında değil. Rusya'nın doğal gaz devi Rosneft, Rusya'nın esas satıcı firması değil. Rusya’da bu işlerin yürütücüsü meşhur Gazprom. Rosneft, potansiyeli büyük sahalara sahip olan bir üretici firma. BP'nin Rosneft'e olan ilgisinin de esas olarak Rosneft'in sahip olduğu Sibirya'daki sahaların kum petrolü (tight oil) potansiyeli. Bu sahaların günlük petrol potansiyelinin 4,2-4,3 milyon varil[ix]. Bu da yıllık 1,25 milyar varile ve yaklaşık 160 milyar dolarlık bir kâra denk geliyor.
- Oyunun parçası olan Rusya'nın Türkiye'nin enerji merkezi olarak önünü kesmesinden Başbakan Tayyip Erdoğan’ın ve Enerji Bakanı Taner Yıldız’ın pek haberi yok herhalde. Zira Güney Koridoru diye bilinen Avrupa'ya bu coğrafyadan gaz taşıma projesinin bir parçası olan yukarıda bahsettiğim projelerin en büyük rakibi, Rusya'nın yıllık 63 bcm gaz pompalayacağı Güney Akım (South Stream) projesinin Karadeniz'de Türkiye karasularından geçmesine izni, bizzat Erdoğan, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'i Ankara’ya davet ederek vermiş ve Bakan Yıldız 2011 yılında Moskova Beyaz Ev’de ilgili notayı Putin’e elleriyle teslim etmişti[x]. Bu hamleyle, Türkiye Güney Akım projesinin tek olası güzergahını mümkün kıldı. Uzmanların çoğu, bu hamlenin o sıralarda “hayatta” olan Nabucco Klasik projesini bitiren adım olarak görüyorlar.

- Adı geçen ortaklığın diğer ayağı olan BP'nin doğal gaz alanında en büyük yatırımlarından biri, belki Ertem için sürpriz olacak ama Azerbaycan'ın Avrupa'ya taşınacak gazının üretileceği Şah Deniz sahası. BP, bu sahanın Statoil'le birlikte en büyük ortağı (%25,5'er hisseyle). BP, Şah Deniz Konsorsiyumu olarak bilinen bu ortaklar arasında en çok söz sahibi olanı ve bu sahanın ticari yürütücüsü. Başka bir deyişle, gazı pazarlama işi BP'ye ait. Aynı zamanda TANAP'ın %12 hisseyle ortağı olacak ve TAP veya Nabucco Batı'dan hangisi seçilirse, onun da büyük hissedarı olacak. Bu sahanın Şah Deniz 2 olarak bilinen bölgesinden çıkacak ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşınacak bu gazın her aşamasının ortağı olan bir şirketin bu yolu kesmeye çalışmasının açıklamasını Ertem’e sormak lazım. Ayrıca BP, Azerbaycan'a enerji devi olma yolunu açan, diğer ülkelerin çok kısıtlı üretim yapabildiği sorunlu bölge Hazar'dan gaz ve petrol çıkarmasını sağlayan Anglo-Sakson şirketlerin başında geliyor. Yani Azerbaycan şimdiye kadar “bağımsız bir büyüme” yaşamadı ve yaşaması pek muhtemel değil. Her ne kadar WikiLeaks belgelerinde gördüğümüz gibi[xi] Azerbaycan ile BP'nin arası bozuluyor gibi olsa da, BP için Aliyev, Aliyev için BP'den daha iyi bir alternatif şimdilik yok.
- Son olarak, Ertem “Naziler...” yazısında, bu yazıdaki gibi Balkanlara ucuz gaz verileceğini savunuyor, fakat eldeki verilerle bu iddiayı doğrulamak şimdilik imkansız. Zira Balkan ülkeleri, TAP veya Nabucco Batı'dan gelecek gazı $300/1000m3'ten istiyorlar[xii] ama bu fiyatın söz konusu projelerin gerçekleşmesini olanaksız kılacağı aşikar. Buna karşılık, Gazprom’un Ocak 2013'te basına sızan fiyatlar üzerinden Balkan ülkelerine muazzam indirimler yaptığı biliniyor ve bu, şu anda o ülkeler için daha cazip bir seçenek. Hem de 63 bcm gibi onlar için çok fazla bir arz olacak ki, yakın gelecekte tüm coğrafyaya yeteceği öngörülüyor.
Bu bilgiler ışığında çok açık bir biçimde söyleyebiliriz ki, BP ile Rusya'nın çıkarları Güney Koridoru’ndan Avrupa’ya gaz taşıma hususunda çatışıyor. BP ve Ertem’in ilişkilendirmesiyle Londra, Azerbaycan doğal gazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması aşamalarının hepsine ortakken, bu projelerin doğal gaz tekeline zarar vereceğini düşünen Moskova ise buna karşı hamleler geliştirmekten geri durmuyor.
Böylesi bir ortamda, Gezi Parkı’ndan Londra-Moskova ve tabii ki Berlin merkezli, maddi hatalar ve yanlış iddialarla dolu bir komplo devşiren Ertem’e, “çok bilmiş özne” denmez de, ne denir?

[v] Natural Gas Europe (2012), “Absheron Field 'to Start in 2020'”, http://www.naturalgaseurope.com/absheron-field-to-start-in-2020
[vi] EIA (2013), Iraq Country Report, s. 9, http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Iraq/iraq.pdf
[vii] Serkan Demirtaş (2013), “Bağdat-Erbil gerilimi, Türkiye-ABD ilişkilerini de geriyor”, http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/01/130108_turkey_usa_iraq.shtml
[viii] NTVMSNBC (2013), “K.Irak'tan ucuz doğalgaz 2016'da geliyor”, http://www.ntvmsnbc.com/id/25450133
[ix] Guy Chazan (2013), “Rosneft and BP plan Arctic projects”, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/07262c0a-922b-11e2-851f-00144feabdc0.html#axzz2WbB8HEGW
[x] Haber Rus (2011), “Türkiye’den Rusya’ya yılbaşı hediyesi; Güney Akım’a izin çıktı”, http://haberrus.com/video-gallery/2011/12/28/turkiyeden-rusyaya-yilbasi-hediyesi-guney-akim-izin-cikti.html
[xi] Guardian (2010), “US embassy cables: Azerbaijan president threatens to put BP boss 'on trial'”, http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/126574 ve UPI (2012), “Baku running out of patience with BP”, http://www.upi.com/Business_News/Energy-Resources/2012/10/18/Baku-running-out-of-patience-with-BP/UPI-26921350566590
[xii] Natural Gas Europe (2013), “The Southern Gas Corridor: Who Stands Where?”, http://www.naturalgaseurope.com/southern-gas-corridor-gulmira-rzayeva
Gönderen zaman:

1 yorum:

  1. Unknown8 Ağustos 2013 04:28

    Yoğun emek harcanmış bir çalışma . Objektif değerlendirmeler var..
    Devamını getirmeniz dileğiyle, teşekkürler..

    YanıtlaSil

Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)